รู้จักเครื่องราชูปโภคของพระมหากษัตริย์ ที่ใช้ในพระราชพิธีสำคัญ

เครื่องราชูปโภค คือเครื่องใช้สำหรับพระมหากษัตริย์ ที่ออกแบบมาอย่างประณีตสวยงาม ให้เหมาะสมเป็นไปตามพระราชอิสริยยศของพระมหากษัตริย์

สำหรับเครื่องราชูปโภคที่จะถูกมาอัญเชิญในพระราชพิธีบรมราชาภิเษกนั้น ตั้งแต่ในสมัยสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช ในพงศาวดารกรุงรัตนโกสินทร์ รัชกาลที่ 1 กล่าวไว้ว่ามีอยู่หลายสิ่งดังนี้ พระสุพรรณบัฏ,พระมหามงกุฎ พระมหามงคล,พระนพ,พระมหาสังวาล,สร้อยอ่อน,พระมหาสังวาลพรามหมณ์ เครื่องพิไชยสงคราม,เครื่องพระมนต์พิเศษ,หีบพระธำรงค์,พระเกราะนวม,พระภูษารัตกัมพล(ผ้าส่านแดง),พระอุณาโลมทำแท่ง,พัดวาลวิชนี,ธารพระกร,ฉลองพระบาท,พระขรรค์ไชยศรี,พระแสงดาบเชลย,พระแสงง้าว,พระแสงจักร,พระแสงตรีศูล,พระแสงเกาทัณฑ์,พระแสงเขนมีดาบ,พระแสงทวน,พระแสงหอกไชย,พระแสงของ้าวเจ้าพระยาแสนพลพ่าย,พระแสงของ้าวตีช้างล้ม,พระชนักต้น,พระแสงปืนคาบศิลาที่เคยทรง,พระแสงปืนคาบชุดข้ามแม่น้ำสะโตง,พระเศวตฉัตร,พระเสมาธิปัตร,พระฉัตรไชย,พระเกาวพ่าย,ธงไชยกระบี่ธุช,ธงไชยครุฑพ่าห์ และพระมหาสังข์ทักษิณาวัฏ,พระสังข์ทอง, พระสังข์เงิน,พระเต้าเบญจครรภ,พระเต้าทอง,พระเต้านาก,พระเต้าเงิน,พระเต้าสำริด, และตั่งใหญ่ไม้มะเดื่อแปดเหลี่ยมชื่ออัฐทิศ พระที่นั่งภัทรบิฐทำด้วยไม้มะเดื่อหุ้มเงิน

ทั้งนี้เครื่องราชูปโภคสำหรับพระราชพิธีบรมราชาภิเษกในครั้งนั้น บางสิ่งก็มีบัญชีทรงใช้สอยเป็นประจำ แต่ก็มีอยู่ 4 สิ่งที่เป็นเครื่องราชูปโภคเพื่อทอดถวายในการพระราชพิธีประกอบอิสริยยศของพระมหากษัตริย์ในการเสด็จออกมหาสมาคม หรือพระราชพิธีสำคัญต่างๆ ดังต่อไปนี้

1. พานพระขันหมาก

ในระยะแรกพระมหากษัตริยเสวยหมาก ในพานประกอบด้วยซองบรรจุพลู ตลับหมากและยาเส้น แต่ภายหลังพระมหากษัตริย์รัชกาลต่อมาไม่เสวยหมาก จึงทอดถวายประกอบพระราชอิสริยยศ ทั้งนี้พานขันหมากมีทั้งพานพระขันหมากบัวกลุ่ม ที่ใช้สำหรับในการออกแขกบ้านแขกเมือง และพานพระขันหมากองค์ใหญ่ไม้สิบสอง สำหรับใช้ในการพระราชพิธีใหญ่ มีลักษณะคล้ายตะลุ่ม ชั้นบนเป็นพานแว่นฟ้า ทำเป็นตัวนาคค้ำยันอยู่ที่เชิงทั้งสี่มุม

2. พระสุพรรณศรี

พระสุพรรณศรี คือ กระโถนเล็ก โดยเฉพาะพระสุพรรณศรีบัวแฉก เป็นเครื่องราชูปโภคที่ใช้ในการพระราชพิธีใหญ่คู่กับพานขันหมากองค์ใหญ่และพระมณฑปไม้สิบสอง เนื่องจากมีลักษระมุมเหมือนกัน จึงจัดไว้เป็นชุดเดียวกัน

3. พระมณฑปรัตนกรัณฑ์

พระมณฑปรัตนกรัรฑ์มีอยู่ 2 แบบ ดังนี้ คือพระมณฑปบัวกลุ่ม สำหรับในการพระราชพิธีสามัญ และพระมณฑปไม้สิบสอง สำหรับใช้ในการพระราชพิธีใหญ่ พระมณฑปนี้เป็นขันบรรจุน้ำเย็น มีฝาเป็นรูปอย่างมณฑป สร้างในสมัยรัชกาลที่ 1

4. พระสุพรรณราช

พระสุพรรณราชคือกระโถนใหญ่ปากบาน ที่เรียกว่า “ปากแตร” โดยในพระราชพิธีใหญ่จะใช้พระสุพรรณราชลงยา

ทั้งนี้การเชิญเครื่องราชูปโภคมักเชิญตามลำดับ โดยผู้เป็นนายยามจะเป็นผู้เชิญเครื่องที่หนึ่ง รองลงมาก็เชิญเครื่องอื่นต่อไป และในการทอดถวายเครื่องราชูปโภคก็มีความสำคัญ เพราะต้องทอดถวายให้ถูกที่ถูกเวลา สำหรับเครื่องราชูปโภคในสมัยโบราณ ปรากฏว่าทำด้วยโลหะมีค่า 3 ชนิด คือทอง เงิน นาก เป็นส่วนใหญ่ เพื่อให้พระมหากษัตริย์ทรงใช้ตามความเหมาะสม ในยามปกติมักใช้ 3 ชนิด แต่ในวันพระจะงดเครื่องทอง ใช้เครื่องนากแทน แต่ในระยะหลัง บรรดาเครื่องราชูปโภคที่สร้างด้วยทอง เงิน นาก ถูกเก็บรักษาไว้อย่างดีในราชพิพิธภัณฑ์ในพระบรมมหาราชวัง และมีการสั่งทำเครื่องแก้วเครื่องเคลือบโดยตรงจากต่างประเทศเข้ามาเป็นเครื่องใช้มากขึ้น

 

ข้อมูล : หนังสือเครื่องราชภัณฑ์ /ผู้เขียน วิทย์ พิณคันเงิน